27 maja 1944 na terenie przy ulicy Lubicz w pobliżu skrzyżowania z ulicą Botaniczną został rozstrzelany jako jeden z 40 Polaków – Edward Heil, żołnierz AK, komendant krakowskich Szarych Szeregów. Aby przybliżyć postać tego polskiego bohatera wykorzystany zostanie artykuł pana profesora Janusza Wojtyczy
Edward Heil, ps. „Jerzy”, „Krakowski”, „Scout”, „Stokłosa” (1903-1944), prawnik, żołnierz AK, harcmistrz, komendant krakowskich Szarych Szeregów w okresie III 1943-V 1944 r. Urodził się 22 lipca 1903 w Stryju jako syn stolarza Wilhelma i Katarzyny z d. Weber. Miał dwie siostry: Annę i Karolinę oraz trzech braci: Józefa, Wilhelma i Rudolfa.
W 1906 r. przeniósł się z rodzicami do Przemyśla. Uczęszczał do szkoły ludowej, a od 1914 r. do c.k. gimnazjum w Przemyślu. W tym samym roku wstąpił do II Przemyskiej Drużyny Skautowej.
1 XI 1918 r. wraz z innymi harcerzami brał udział w rozbrajaniu żołnierzy austriackich, a następnie w walkach z Ukraińcami o Przemyśl w dniach 3-13 XI 1918, a także w walkach w obronie Lwowa. W 1920 wstąpił do Ochotniczej Legii Obywatelskiej, która od lipca do września tego roku pełniła służbę wartowniczą i porządkową. Po zakończeniu służby kontynuował naukę, uzyskując w 1923 r. świadectwo dojrzałości I Państwowego Gimnazjum im. J. Słowackiego w Przemyślu, po czym rozpoczął studia prawnicze w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.
W latach 1920-1922 współpracował z redakcją miesięcznika „Ku świtom”. Od 1922, po ukończeniu kursu instruktorskiego w Spasie, był drużynowym II Przemyskiej Drużyny Harcerzy im. K. Pułaskiego. 25 V 1923 otrzymał stopień podharcmistrza. Był miłośnikiem sportów wodnych i pionierem harcerskiego żeglarstwa w Przemyślu.
Wraz z harcerzami ze swojej drużyny zbudował łodzie i w 1924 r. z pomocą Harcerskiego Klubu Sportowego „Czuwaj” zorganizował dla swojej drużyny spływ Sanem i Wisłą na I Narodowy Zlot Harcerzy w Warszawie. W 1925 ośmiu przemyskich harcerzy pod jego komendą spłynęło na dwóch łodziach własnej konstrukcji w ciągu 14 dni Sanem i Wisłą do Gdańska, kończąc wyprawę obozowaniem w Orłowie. W 1926 E. Heil i Józef Toczyski odbyli spływ Bugiem z Sokala do ujścia Narwi i dalej pod prąd do jej źródeł w Puszczy Białowieskiej. W tym samym roku Heil założył w Przemyślu pierwszy żeglarski zastęp harcerski, a w roku następnym jedną z pierwszych w Polsce VI Żeglarską Drużynę Harcerzy im. Jana z Kolna. W 1927 był delegatem na VII Zjazd Walny ZHP w Warszawie. W tymże roku zorganizował kolejny spływ trzema łodziami do Gdańska i na Hel, gdzie rozbito obóz, a rok później wyprawę Prutem i Dunajem zakończoną w Konstancy. Była ona poważnym osiągnięciem i przysporzyła popularności drużynie oraz drużynowemu. W tym czasie pełnił również funkcję referenta sportowego Komendy Okręgu Związku Strzeleckiego w Przemyślu. W 1929 wraz ze swoją drużyną rozpoczął budowę przystani wodnej na Sanie, zakończoną w 1932 r., oraz uczestniczył w II Narodowym Zlocie Harcerzy w Poznaniu, na którym dał pokaz budowy szalupy morskiej. W sierpniu 1931 po kursie w Gdyni uzyskał patent sternika morskiego. W Harcerskim Klubie Sportowym „Czuwaj” pełnił funkcję kierownika sekcji żeglarskiej i narciarskiej (1923-30) oraz członka zarządu klubu. Od 1928 pracował w starostwie w Brześciu, studiując równocześnie. Tytuł magistra praw otrzymał w 1929. Następnie odbył praktykę notarialną. Od 1932 był członkiem Komendy Hufca Harcerzy w Przemyślu.
W kolejnym przeniósł się do Brześcia nad Bugiem, gdzie podjął pracę w Urzędzie Powiatowym, równocześnie został komendantem Poleskiej Chorągwi Harcerzy, którą to funkcję pełnił do 1935 r., a następnie w latach 1938-39. 10 IX 1937 otrzymał stopień harcmistrza. W 1936 został wicestarostą brzeskim, w 1937 referendarzem Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu, następnie kierownikiem Oddziału, 16 VI 1939 otrzymał nominację na starostę brzeskiego. Wybuch wojny zastał go w Warszawie, gdzie pełnił służbę w Komisariacie Przyfrontowym, skierowany tam w ostatnich dniach sierpnia 1939.
3 IX dostał polecenie powrotu do Brześcia, skąd z rodziną przez Pińsk i Janów Poleski dotarł do Lwowa. Tam uczestniczył w powołaniu do życia Harcerskiej Organizacji Niepodle- głościowo-Wojskowej, a następnie po podporządkowaniu jej Szarym Szeregom został członkiem Sztabu Komendy Obszaru Wschodniego. Od stycznia do połowy 1940 przebywał w Przemyślu, gdzie prowadził hurtowy handel węglem oraz rozwijał działalność konspiracyjną, po czym w lipcu przeniósł się do Krakowa. Żonę z synami umieścił w Bystrej Podhalańskiej, sam zaś zamieszkał w domu z dużym ogrodem i sadem na Woli Duchackiej i do końca 1942 prowadził gospodarstwo ogrodnicze. Na przełomie 1940/41 pod ps. „Stokłosa” podjął pracę w Biurze Informacji i Propagandy, w marcu 1943 został komendantem Krakowskiej Chorągwi Szarych Szeregów (ps. „Jerzy”), był równocześnie nadal zastępcą szefa BIP przy Komendzie Okręgu AK w Krakowie. Pełnił też funkcję zastępcy redaktora naczelnego „Małopolskiego Biuletynu Informacyjnego” i należał do redakcji konspiracyjnego pisma „Watra”. Był człowiekiem energicznym, odważnym, świetnym organizatorem. Przeprowadził reorganizację krakowskich Szarych Szeregów. Stworzono piony „Zawiszy”, „Bojowych Szkół” i „Grup Szturmowych”. Wiosną 1943 powstała harcerska kompania „Bartek” wchodząca w skład batalionu ochrony sztabu Okręgu AK, przystąpiono też do organizacji kompanii „Maciek”, która jednak wskutek aresztowań została całkowicie rozbita. Zorganizowano w szerszym zakresie szkolenie wojskowe obejmujące kursy podchorążych i podoficerskie, a w ich ramach ćwiczenia terenowe. Prowadzono również kształcenie podharcmistrzów. Rozwinęła się, osiągając znaczne rozmiary, akcja wydawnicza. Dwukrotnie wydano specjalnie przygotowane fałszywe numery „Gońca Krakowskiego” (VII i XII 1943). Działalność krakowskich Szarych Szeregów jesienią 1943 zakłóciły aresztowania. Nastąpiła likwidacja niemal całego podgórskiego plutonu „Alicja”. Praca konspiracyjna była jednak prowadzona nadal. Głównym celem były przygotowania do planowanego powstania.
Na początku maja 1944 nastąpiła kolejna seria aresztowań. Z relacji najbliższych współpracowników Edwarda Heila wiemy, że czuł się zagrożony, mimo tego postanowił udać się na zaplanowane spotkanie z redaktorami harcerskiej prasy konspiracyjnej – „Watra”, „Czuwaj” i „Na ucho”. 8 maja 1944 ok. godz. 9 przy był do redaktorów, czekających na niego u Adama Kani ps. „Akant”, wynajmującego pokój w mieszkaniu rodziny Legutów przy ul. Grzegórzeckiej 14. Było tam już gestapo. Wszystkich przewieziono na ul. Pomorską, a po kilkugodzinnym przesłuchaniu, w czasie którego podobno przedstawiono aresztowanym bezsporne dowody ich działalności konspiracyjnej, osadzono w więzieniu przy ul. Montelupich.
a po kilkugodzinnym przesłuchaniu, w czasie którego podobno przedstawiono aresztowanym bezsporne dowody ich działalności konspiracyjnej, osadzono w więzieniu przy ul. Montelupich.
Przyjmuje się możliwość, że hitlerowcy trafili na spotkanie, śledząc jednego z jego uczestników Eugeniusza Kolanko, który kilka dni wcześniej został zatrzymany, a następnie wypuszczony. W czasie przesłuchań Edward Heil niczego nie ujawnił. Prawdopodobnie Niemcy nie zorientowali się, kogo schwytali. 15 V 1944 Sondergericht skazał go na karę śmierci, co ogłoszono na tzw. „afiszu śmierci”.
Zaplanowana na 26 V 1944 akcja jego odbicia z rąk Niemców zakończyła się niepowodzeniem. Niemcy nie przywieźli go na przewidywane planem miejsce, a ponadto wskutek rozpoznania żołnierzy dywersji wywiązała się strzelanina, w czasie której grupa uderzeniowa zastrzeliła dwóch żandarmów. Według innych źródeł celem akcji było odbicie płk. J. Spychalskiego „Lutego”. W odwecie 27 maja 1944 odbyła się egzekucja 40 mężczyzn przy ul. Botanicznej, a jednego z następnych dni kolejna egzekucja kilkudziesięciu osób na terenie obozu w Płaszowie.
W jednej z nich zginął Edward Heil. 8 V 1983 na budynku przy ul. Grzegórzeckiej 14 odsłonięto pamiątkową tablicę upamiętniająca fakt aresztowania Edwarda Heila. 27 V 1994 odsłonięto w tym samym miejscu nową tablicę, na której zostało umieszczono jego nazwisko obok nazwisk redaktorów harcerskiej prasy konspiracyjnej aresztowanych 8 V 1944 i straconych w maju 1944. 8 IV 1988 Rada Narodowa m. Krakowa podjęła uchwałę 0 nadaniu jednej z ulic na Woli Duchackiej imienia Edwarda Heila. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (4 VIII 1938), Odznaką Honorową „Orlęta” (19 III 1919), „Gwiazdą Przemyśla” (5 V 1920), Odznaką Ofiarnych Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa (6 IX 1921), Odznaką XXV-lecia ZHP (25 I 1936), Odznaką 20-lecia Harcerstwa Lwowskiego (1 VI 1932), Odznaką Harcerstwa Przemyskiego (1 VI 1934), Medalem XV-lecia Odzyskania Morza (10 II 1938) i Dyplomem Wojewódzkiego Komitetu WF i PW „Za Zasługi na polu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego” (19 III 1929). 9 I 1936 r. w Brześciu nad Bugiem zawarł związek małżeński ze Stanisławą Augustyniak (1909-1988, nauczycielką). Miał synów Romana (zam. w Krakowie) i Jerzego (zam. w Gelnhausen).
ŹRÓDŁA Epitafium dla czterdziestu. Pięćdziesiąta rocznica egzekucji przy ulicy Botanicznej w Krakowie, red. Z. Bator [i in.], Kraków 1994, s. 18-19; T. Gaweł, Edward Heil ps. „Jerzy”. Komendant Szarych Szeregów w Krakowie. 50 rocznica zamordowania, Kraków 1994; T. Gąsiorowski, Strzały na Lubicz, „Dziennik Polski” nr 120 z 24 V 2002, s. 34; S. Krakowski, Harcerze w Przemyślu 1914-1920, „Motywy” nr 51 /52 z 20/27 XII 1989, s. 11; S. Krakowski, Pierwsi organizatorzy przemyskiego harcerstwa. Sylwetki twórców i nestorów, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 1987, s. 246-247; S. Krakowski, Tropami przemyskiego harcerstwa, Przemyśl 1998, s. 114-115; M. Kurowska, Szare Szeregi w Krakowie 1939-1945, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego miasta Krakowa” 1978, z. 5, s. 59-89; M. Kurowska, Edward Heil 1903-1944, „Harcerstwo” 1987, nr 4, s. 40-47, nr 5, s. 35-43; S. Porębski, Krakowskie Szare Szeregi, Kraków 1985; Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939-1956, Kraków 1997, t. 1, s. 76-77, A.J. Sławski, HKS „Czuwaj” w Przemysłu (1918- 1947), „Harcerstwo” 1989, nr 5, s. 25, 27, 29; nr 6, s. 27, 33-34; Szare Szereg. Harcerze 1939-1945, red. J. Jabrzemski, Warszawa 1988.
Artykuł prof. Janusza Wojtyczy ze strony Repozytorium Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
http://rep.up.krakow.pl/xmlui/handle/11716/6732
