Pewne miejsca a wraz z nimi osoby i wydarzenia stanowią symbole, które utrwalają się w pamięci zbiorowej zarówno lokalnej jak ogólnonarodowej i są określane miejscami pamięci. Ich znaczenie polega na łączeniu społeczności, czy też narodu poprzez wspólne wspominanie. Wybór tych miejsc opiera się na zdobytej wiedzy historycznej, która nie powinna jednak zasłaniać innych władz ludzkiej psychiki. Aby historia stała się żywa, aby była nauczycielką życia musi wywoływać rezonans wewnątrz człowieka, z jednej strony pobudzać do jej poznawania, a z drugiej do autorefleksji, do uświadamiania sobie jakie wrażenia, odczucia, emocje, postawy moralne budzą się w kontakcie z nią, uobecnioną w konkretnym miejscu, osobie i wydarzeniu. Marzenia o niepodległej to cykl prezentacji osób i miejsc związanych z Krakowskim Szlakiem Walk o Niepodległą swym zakresem sięgającym początków Konfederacji Barskiej 1768, aż po 1918 r. Serdecznie Państwa zapraszamy do podążania z nami tym szlakiem i do regularnego odwiedzania strony Patriotycznego
W ramach Krakowskiego Szlaku Insurekcji Kościuszkowskiej poprzednio przybliżony został Państwu klasztor Braci Kapucynów, gdzie w Domku Loretańskim generałowie Tadeusz Kościuszko i Józef Wodzicki poświęcili pałasze i ślubowali Bogu walkę o niepodległą Ojczyznę. W niniejszym artykule zaprezentowane zostanie miejsce przysięgi Naczelnika Kościuszki na Rynku Głównym a w kolejnym opisana zostanie obecność Naczelnika Tadeusza Kościuszki w Ratuszu Miejskim.
24 marca 1794 r. po uczestnictwie we mszy świętej i poświęceniu szabli w Domku Loretańskim przy krakowskiej świątyni Braci Kapucynów, około godz. 10, Tadeusz Kościuszko udał się z Pałacu Wodzickich, ulicą św. Anny na płytę krakowskiego Rynku, gdzie między ulicami św.Anny a Szewską miała miejsce proklamacja powstania nazwanego potem Insurekcją Kościuszkowską. Na Rynku, między ulicami Szewską a św. Anny za wojskiem ustawiły się kongregacja kupiecka i cechy z chorągwiami, tłumy mieszkańców Krakowa. Obok zamożniejszych mieszczan, była zgromadzona szlachta w kontuszach, chłopi oraz ubożsi mieszczanie. Generał Kościuszko zatrzymał się przed frontem żołnierzy i wygłosił krótką przemowę. Następnie poseł krakowski Aleksander Linowski odczytał Akt powstania obywatelów, mieszkańców, województwa krakowskiego, który w istocie był dokumentem ogólnonarodowego powstania. Po odczytaniu Aktu Kościuszko złożył uroczystą przysięgę. Po Naczelniku przysięgę składali gen. Wodzicki i wojsko.
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samodzielności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Męka Syna Twego.
Płyta na Rynku Głównym (tekst prof. Mieczysława Rokosza)
Kamień przysięgi Kościuszki jest szczególnym miejscem narodowej pamięci. Najpierw był stacją, przy której w czasie konduktu zatrzymywały się niesione dotąd przez weteranów trumny kościuszkowskich żołnierzy, by symbolicznie pożegnali się ze swym Naczelnikiem. Dalej nieśli je akademicy. W roku 1879 Mieczysław Pawlikowski, uczestnik powstania styczniowego, taternik, pisarz oraz działacz polityczny i społeczny ufundował niewielką tablicę pamiątkową z różowego piaskowca, z wyrytą tylko datą: 24 marca 1794.
Pokoleniom, które żywą pamięcią sięgały jeszcze tamtego czasu, wystarczyła ta lakoniczna inskrypcja. Wkrótce kamień ten uznano za „mało znaczny” i zastąpiono go nowym, okazalszym i z bardziej objaśniającą inskrypcją. Już bowiem w 1883 r. Kalikst Horoch, oficer w powstaniu listopadowym odznaczony Krzyżem Złotym Virtuti Militari, działacz na rzecz uświadomienia narodowego i podniesienia materialnego chłopów, a ponadto fundator i prezes Towarzystwa Opieki nad Weteranami 1830/31 roku – ufundował nową, granitową płytę z napisem: W TYM MIEJSCU TADEUSZ KOŚCIUSZKO PRZYSIĘGAŁ NARODOWI W DNIU 24 MARCA 1794.
Później na tym miejscu klękał chłop polski, by „ucałować ten kamień pamiątkowy, jako świętą relikwię” – jak to uczynił i napisał przybyły z Machowa pod Tarnobrzegiem do Krakowa na wawelski pogrzeb Mickiewicza w lipcu 1890 roku Wojciech Wiącek. I przy tym kamieniu odbywały się główne uroczystości stulecia Insurekcji w 1894 i stulecia zgonu Kościuszki w 1917 roku. W dniu 19 październiku 1919 r. w święto symbolicznego zjednoczenia armii polskiej przy tym „Kamieniu Kościuszki” Naczelnik Państwa Józef Piłsudski – uprzednio złożywszy tu biało-czerwony wieniec z szarfą z prostym a wymownym napisem „Tadeuszowi Kościuszce w hołdzie Józef Piłsudski” – przyjmował defiladę wojska odrodzonej Rzeczypospolitej. Dwaj inni wodzowie: generał Józef Dowbor-Muśnicki, twórca oddziałów polskich w Rosji i Wojska Polskiego w Wielkopolsce, i generał Jan Haller, dowódca Armii Polskiej we Francji – przybyli, aby Piłsudskiemu oddać naczelne dowództwo. Podkreślano tamtego dnia w krakowskiej prasie, iż owo zjednoczenie „już dawno dokonało się na polach bitew, przypieczętowane krwią serdeczną najlepszych synów ojczyzny (…) wyroki Opatrzności (…) złamały potęgę zaborców i odwaliły kamień niewoli przygniatający Polskę”. Podkreślano, jak „różne były drogi, którymi kroczył żołnierz polski ale jeden był cel, wypisany na legionowym sztandarze: Dla Ciebie Polsko i dla Twojej chwały”. Było to wielkie narodowe i wojskowe święto w odrodzonej Rzeczypospolitej, któremu patronował nieśmiertelny duch Kościuszki. Hitlerowscy Niemcy, którzy na samym początku okupacji zburzyli wawelski pomnik konny Naczelnika i zamierzali zniwelować Kopiec Kościuszki – wyrwali z bruku Rynku ten pamiątkowy kamień przysięgi, a i tak co roku w tym miejscu Polacy 24 Marca kładli kwiaty. 31 października 1945 r. zmarł w szpitalu Bonifratrów w Krakowie Wincenty Witos, czołowy przywódca chłopów polskich od 1895 r., mąż stanu, trzykrotny premier Rządu RP. Pierwsza część pogrzebu odbyła się w Krakowie. Po mszy w kościele Mariackim i egzekwiach z udziałem krakowskiego metropolity kardynała Adama Stefana Sapiehy chłopi w krakowskich sukmanach wynieśli trumnę z kościoła na podest w miejscu zburzonego przez Niemców, a nieodbudowanego jeszcze pomnika Mickiewicza. Po odśpiewaniu Roty wstawiono trumnę na obszerną, zasłaną kilimami platformę wozu zaprzężonego w cztery kare konie. I okrążając Rynek kondukt, zatrzymawszy się na chwilę na wysokości płyty przysięgi Kościuszki, ruszył ulicą Sienną, przez Mały Rynek, Starowiślną w liczącą 88 kilometrów drogę do Wierzchosławic. Tak królewski Kraków żegnał wodza chłopów. Reporter „Dziennika Polskiego” celnie zauważył, iż „podobnym pogrzebowi Wincentego Witosa był w tym porywie ludowym jedynie pogrzeb Kościuszki”. Wyrwana z bruku Rynku przez Niemców w czasie okupacji płyta przysięgi w 1961 r. została odnaleziona na Zwierzyńcu, ale już w 1946 roku, kiedy nowa władza PRL w poszukiwaniu swego rodowodu przygotowywała w Krakowie uroczysty obchód 200-lecie urodzin Kościuszki, Zarząd Miasta położył nowy kamień. Przy nim 24 Marca odbyły się główne uroczystości. Później jeszcze raz w czasie kolejnej zmiany nawierzchni Rynku w 1964 r. nakładem Ludowego Wojska Polskiego wstawiono obecną płytę z czarnego marmuru. Zgromadziliśmy się też przy niej 19 października w roku narodzin „Solidarności”, by odśpiewać hymn narodowy.
W „stanie wojennym” na przełomie sierpnia i września 1982 r. nieopodal płyty przysięgi solidarnościowe podziemie wmurowało niewielką tablicę upamiętniająca drugą rocznicę podpisania porozumień gdańskich, ze słowami „nie oddamy sierpnia”. Wprawdzie ówczesny reżim jeszcze tego samego dnia wyrwał tę tablicę z bruku, ale dla krakowian był to znak zakonspirowanego życia związku, znak, który krzepił i mobilizował wolę oporu. Dziś kopia tamtej solidarnościowej tabliczki znalazła się na swoim miejscu, a umowy gdańskie z Sierpnia 80. roku są na liście „Pamięci Świata” UNESCO pośród papierowych skarbów dziedzictwa ludzkości. I tak przy tym pamiątkowym kamieniu Kościuszki historia wybicia się Polaków na niepodległość, historia narodowych zmagań o suwerenność Rzeczypospolitej – po raz wtóry jakby się zamknęła. A płytę przysięgi Kościuszki wciąż, nie tylko z okazji rocznic, zdobią świeże wiązanki białych i czerwonych kwiatów.
Opracowanie Mariusz Jabłoński
Jako obrazek wyróżniający reprodukcja obrazu Michała Stachowicza Przysięga Tadeusza Kościuszki
