„Perły przyrody” – nasze parki narodowe. Prezentujemy kolejny tekst z cyklu artykułów poświęconych polskim parkom narodowym. Chcemy w nim przypomnieć miejsca wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na obszarze których podlega ochronie cała przyroda. Parki narodowe to także doskonałe miejsce do poznawania naszej przeszłości. To przecież tu, znajdziemy wiele miejsc, które na przestrzeni wieków były świadkami wydarzeń tworzących historię Polski. Niech więc cykl ten zachęcając do wakacyjnych odwiedzin, poza walorami krajobrazowymi i rekreacyjnymi przyniesie także wartościową lekcję naszej historii. Opisowi każdego parku narodowego będzie towarzyszył film „Przeżyj to! Polskie parki narodowe” przygotowany przez Ministerstwo Klimatu.
Tatrzański Park Narodowy to jeden z największych parków narodowych w Polsce o powierzchni 21.197 ha. Położony jest na południowych krańcach województwa małopolskiego. Granice Parku obejmują cały obszar polskiej części Tatr i blisko 3.700 ha kompleksów leśnych przylegających do nich od północy. Od południa TPN sąsiaduje ze słowackim Tatrzańskim Parkiem Narodowym (TANAP-em), a od północy z miastem Zakopane oraz gminami: Kościelisko, Poronin i Bukowina Tatrzańska. Należy do najpiękniejszych i najchętniej odwiedzanych parków narodowych. Piękne widoki, unikatowa przyroda, rzadkie gatunki zwierząt i roślin przyciągają tu turystów o każdej porze roku i niezależnie od pogody. W 1992 roku TPN został wpisany na listę rezerwatów biosfery UNESCO. Tatrzański Park Narodowy udostępniany jest dla różnych form aktywności człowieka (m.in. turystyka piesza, narciarska, rowerowa, taternictwo, narciarstwo zjazdowe). Do dyspozycji odwiedzających Park jest, aż 275 km znakowanych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności. Niektóre szlaki są wyposażone są w łańcuchy, klamry i drabinki. Znakowane szlaki prowadzą także do 6 jaskiń udostępnionych dla turystów. Na obszarze Parku znajduje się 8 schronisk turystycznych, które czynne są przez cały rok. Ponadto na terenie TPN znajduje się kolej linowa z Kuźnic na Kasprowy Wierch oraz dwa wyciągi narciarskie na stokach Kasprowego Wierchu. Miejsca najczęściej odwiedzane przez turystów to: Morskie Oko, Dolina Kościeliska, Dolina Chochołowska, Dolina Strążyska, Kasprowy Wierch oraz Giewont.
Zespół serwisu TRAIL.PL we współpracy z pracownikami Tatrzańskiego Parku Narodowego stworzył dla turystów mobilną aplikację “Twój Tatrzański PN”,która pomaga lepiej poznać szlaki i ciekawe miejsca w Parku. Znajdują się tu opisy i zdjęcia z tatrzańskich szlaków i ciekawych miejsc. Można też pobrać mapę mobilną Tatr i okolicy, działającą bez stałego połączenia z Internetem. Ponadto, aplikacja umożliwia nagrywanie i zapisanie śladów wycieczek, wraz ze zdjęciami i notatkami, które po zalogowaniu do TRAIL.PL można oglądać i edytować w przeglądarce internetowej.
Logo TPN symbol kozicy górskiej, w kolorze szarym widziany z boku. Rysunek przedstawia kozicę stojącą jak gdyby na krawędzi skały. Wpisany jest w połowę koła w błękitnym kolorze imitującym niebo. Kolor rozciąga się od rogów kozicy do jej zadniego kopyta.
Unikatowość przyrodniczą Tatr podkreślają gatunki roślin (około 200) i zwierząt, które poza tym miejscem nie występują nigdzie indziej na świecie lub pojawiają się nielicznie są to tzw. endemity. Najbardziej z nich znane to kozica tatrzańska (symbol TPN), świstak tatrzański czy też wysokogórska roślina warzucha tatrzańska. Obok wymienionych endemitów, do najbardziej charakterystycznych gatunków występujących w Tatrach należą także: niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, lis, orzeł przedni, szarotka alpejska, lilia złoto głów, ostróżka tatrzańska i limba.
Zwierzęta TPN
Kozica to żywy symbol Tatr, na stałe wpisała się w świadomość mieszkańców Podhala jako przykład swobody i umiłowania gór. Była i wciąż jest bohaterką ludowych gadek, opowieści, piosenek oraz motywem malowideł na szkle, rzeźb i płaskorzeźb. Od niej wywodzą się lokalne nazwy: Kozi Wierch, Kozia Dolina, Kozi Grzbiet, itp. Dla obu transgranicznych tatrzańskich parków narodowych kozica stała się nadrzędnym celem ochrony. Kozice są typowymi zwierzętami górskimi. Najczęściej w Tatrach przebywają w strefie wysokości od 1.700 do 2.200 m n.p.m. – w piętrach kosodrzewiny, hal i turni. Kozica tatrzańska wielkością i kształtem przypomina kozę domową, jest zwierzęciem towarzyskim i żyje w stadach, czyli kierdelach liczących od 5 do 15 osobników. Grupy takie składają się z kóz, tegorocznych koźląt i samców w wieku do trzech lat. Na czele kierdela stoi najsilniejsza i najbardziej doświadczona samica, najczęściej prowadząca młode oraz znająca doskonale swój rewir. Kozice prowadzą dzienny tryb życia. Obecnie w całych Tatrach żyje ponad 1.400 kozic, w tym po stronie polskiej prawie 400 (dane z roku 2019). Kozica tatrzańska objęta jest w Polsce ochroną gatunkową, a cały obszar jej występowania podlega najwyższej formie ochrony, jaką jest park narodowy. Ponadto kozicę tatrzańską uznano za podgatunek unikatowy w skali Europy i wpisano go na listę gatunków priorytetowych w ramach ekologicznej sieci Natura 2000.
Ciekawostki: 1. Dwa razy do roku są organizowane przez TPN i TANAP liczenia kozic. 2. Pierwszym aktem prawnym dotyczącym ochrony kozic była “Ustawa względem zakazu łapania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz” uchwalona w Sejmie Galicyjskim we Lwowie 5 października 1868, była to pierwsza w świecie parlamentarna ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt. Dzięki tej ustawie powstała w Tatrach straż górska, mająca na celu zapobiegać kłusownictwu. 3. Kozica jest bliską krewniaczką antylopy. 4. Dolinę Jagnięcą zamieszkuje stado nadzwyczaj oswojonych kozic. Zwierzęta podchodzą do ludzi nawet na odległość metra, niezbyt chętnie także usuwają się ze szlaku przechodzącym turystom.
Niedźwiedź brunatny jest największym drapieżnikiem lądowym i najbardziej roślinożernym. Jeśli już poluje, to jego ofiarami najczęściej padają larwy os i mrówki. Jeśli w żołądku niedźwiedzia znajdzie się mięso, to jest to najczęściej padlina – kozica wygrzebana na wiosnę z lawiniska, niedojedzony przez wilki jeleń czy zabrana rysiowi sarna. Maksymalny ciężar karpackich osobników przekracza 350 kg. Pomimo krępej, niezgrabnej budowy ciała potrafi szybko biegać, skakać, pływać i wspinać się na drzewa i skały. Jego siła jest przysłowiowa. Ma znakomity węch i słuch, a nieco słabszy wzrok. Taka wrażliwość zmysłów jest znakomitym przystosowaniem do życia w lesie, środowisku o ograniczonej widoczności. Węch informuje niedźwiedzia o zakopanych w lawinie kozicach, ale także o papierkach po cukierkach pozostawionych kilka godzin wcześniej na szlaku. W Tatrach żyje obecnie ok. 50–60 niedźwiedzi, z czego po polskiej stronie stale przebywa kilkanaście sztuk. W polskiej części Tatr każdego roku obserwuje się od jednego do trzech niedźwiedzic z młodymi.
Wilk jest niemal stuprocentowym drapieżcą. Żyje w stadach rodzinnych zwanych watahami. W wilczej watasze obowiązuje ścisła hierarchia. Dowodzi dominująca para, której towarzyszą młodsze lub słabsze osobniki, często połączone więzami pokrewieństwa. Polowania najczęściej odbywają się stadnie. Po udanym polowaniu członkowie stada posilają się również zgodnie z ustalonym porządkiem socjalnym. Liczebność wilków w TPN ulega silnym wahaniom związanym z dostępnością pokarmu i migracjami, ale także z tępieniem tego gatunku na przyległych obszarach (myślistwo na Słowacji i kłusownictwo w Polsce). Od wielu już lat występuje tu do kilkunastu przedstawicieli tego gatunku, żyjących w 1–3 stadach.
Lis nie pogardzi praktycznie niczym, co nadaje się do zjedzenia. W skład jego jadłospisu wchodzą gryzonie, pisklęta i jaja ptaków gnieżdżących się na ziemi, ale również liczne owoce, w tym na przykład jarzębina. Lisy to także najważniejsi tatrzańscy padlinożercy. Bardzo szybko wynajdują i zjadają praktycznie każdą padlinę. Pełnią tym samym ważną rolę sanitariuszy. Niestety chętnie korzystają
z pokarmu pozostawianego przez ludzi. Szybko uczą się, że w pobliżu szlaków i zabudowań można łatwo się pożywić. Oswajają się z ludźmi, co jest dla lisów początkiem zguby, gdyż zbyt rozzuchwalone zwierzęta, wyrywające turystom kanapki z plecaków i kąsające przy tym ludzi po rękach, są eliminowane. Lis jest uważany za kluczowy gatunek w funkcjonowaniu tatrzańskiej fauny. Szacuje się, że występuje tu kilkadziesiąt do stu osobników tego gatunku.
Gronostaj (rektor na wysokościach) prawdopodobnie najliczniejszy ssak drapieżny w Tatrach. Występuje we wszystkich piętrach roślinnych, od regla dolnego po najwyższe szczyty Tatr, unika jednak gęstych lasów. Bardzo ruchliwy i zwinny. Nieustannie poluje, głównie na drobne ssaki i ptaki. Zdarza mu się atakować młode świstaki. Chętnie korzysta także z odpadków pozostawianych przez ludzi. Często odwiedza wysokogórskie osady podkradając kawałki wędlin. Gronostaje latem grzbiet mają brązowy, a spód ciała żółtobiały. Na zimę zmieniają suknię na jednolicie białą i tylko koniec ogona i oczy pozostają czarne. Futerka ubitych zimą gronostajów z pozostawionymi ogonami służą za materiał na kołnierze rektorskich tog.
Świstaki, świadkowie minionych epok, już od czwartorzędu zasiedlały tereny, z których ustępował lodowiec i gdzie odrastała roślinność. Ze względu na swą niezwykłą czujność, świstaki na swe ostoje wybierają miejsca, z których swobodnie mogą obserwować okolicę. W Tatrach zwierzęta te żyją na wysokości od 1.500 do 2.300 m n.p.m. Świstak ma masywną i zaokrągloną sylwetkę. Długość tułowia wraz z głową wynosi 30–60 cm, a ogona 10–25 cm. Ciężar ciała dorosłego osobnika waha się pomiędzy 5 a 7 kg. Świstak podobnie jak inne gryzonie ma dwie pary siekaczy, górną i dolną, które rosną przez całe życie. Świstaki żyją w rodzinach lub koloniach, z których każda składa się z pary rodzicielskiej i młodych z dwóch ostatnich miotów. Każda rodzina co roku zajmuje to samo terytorium. W zależności od lokalizacji i obfitości pokarmu jego powierzchnia wynosi od 2 do 20 tys. m kw. Terytoria poszczególnych rodzin nie pokrywają się. Obecnie według nomenklatury Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) świstak zaliczany jest do gatunków zagrożonych wyginięciem ze względu na małą populację i porozrywany zasięg, w tym wypadku poprzez szlaki turystyczne. Dziś populacja świstaka po polskiej stronie granicy liczy 150–200 osobników, a po słowackiej około 600. Tatrzański Park Narodowy prowadzi bierną ochronę świstaka. Polega ona na niedokarmianiu zwierząt oraz prowadzeniu stałego nadzoru terenowego nad ostojami świstaków. Z nazwą Świstak związane są liczne nazwy topograficzne w Tatrach: Świstowa Czuba, Świstówka, Świstowa Dolina, itd.
Jeleń i sarna to najbardziej znani przedstawiciele zwierzyny płowej w Polsce i jedyni z tej grupy stali mieszkańcy Tatr. W potocznym mniemaniu zwierzęta te często kojarzone są w parę. Byłaby to jednak para bardzo niedobrana, są to bowiem dwa zupełnie różne gatunki. Zarówno jelenie, jak i sarny preferują środowisko leśne. Las służy im jako baza żerowa i miejsce schronienia. I jedne, i drugie można jednak często zobaczyć na otwartej przestrzeni. Jelenie to dziś najliczniejsza zwierzyna w Tatrzańskim Parku Narodowym, ich liczebność oceniana jest na nieco ponad 200 sztuk a saren żyje tu około stu.
Opracowanie Anna Sęk
