Konfederacja Barska (1768–1772), słusznie uważana jest przez historyków za pierwsze polskie powstanie narodowowyzwoleńcze. Doczekała się dziesiątek monografii i artykułów. Wbrew jednak obiegowym opiniom, że wszystko na jej temat zostało napisane i powiedziane, skrywa ona jeszcze wiele tajemnic, które są odkrywane lub czekają na swoich badaczy.
Publikacja pt. “Dzieje konfederacji barskiej (1768-1772) ze szczególnym uwzględnieniem regionu Beskidu Niskiego wnosi kilka nowych i ważnych ustaleń badawczych z dziedziny historii, historii sztuki oraz archeologii. Ponadto porządkuje dotychczasowy stan wiedzy, ale przede wszystkim ma na celu wzmocnienie świadomości społecznej na temat dramatycznych wydarzeń rozgrywających przed dwustu pięćdziesięciu laty na ziemiach ówczesnego województwa krakowskiego ze szczególnym uwzględnieniem regionu obejmującego Beskid Niski.
Struktura książki opiera się na dwóch zasadniczych częściach. Pierwsza zatytułowana „Wokół dziejów Konfederacji Barskiej” poświęcona jest zagadnieniom stricte historycznym dotyczących wydarzeń, które miały miejsce w latach 1768–1772 w województwach południowych i południowo-wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ze szczególnym uwzględnieniem województwa krakowskiego w jego ówczesnych granicach. W tej części znalazły się trzy teksty. Otwiera ją artykuł autorstwa Marcina Gadochy – historyka związanego zawodowo z Uniwersytetem Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Przygotował on tekst pt. Konfederacja Barska w Beskidzie Niskim. Na jego kartach przybliżono zarówno te bardziej, ale też te mniej znane wątki z dziejów Konfederacji w rejonie Wysowej, Izb, Gorlic, Biecza czy opuszczonej już teraz wsi Czeremcha. Mariusz Jabłoński pracownik Ośrodka Edukacji Obywatelskiej w Krakowie (filia nr 1 Centrum Młodzieży im. dr. H. Jordana) jest autorem kolejnego tekstu. Artykuł Mariusza Jabłońskiego poświęcony został kluczowym postaciom związanym z Konfederacją Barską, a mianowicie Kazimierzowi Pułaskiemu i jego ojcu Józefowi.
W kolejności Czytelnik ma możliwość zapoznania się z artykułem krakowskiego historyka Konrada Meusa (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie) zatytułowanym: Konfederacja barska w województwie krakowskim, ze szczególnym uwzględnieniem księstwa oświęcimskiego i zatorskiego. Tekst ten stanowi uzupełnienie rozważań przedstawionych we wcześniejszych artykułach. Jego korpus tworzą wywody dotyczące zachodnich rubieży ówczesnego województwa krakowskiego, aczkolwiek zaprezentowana treść podkreśla rolę obozów konfederackich w Izbach oraz w Muszynce dla przebiegu tzw. Konfederacji Krakowskiej.
Druga część niniejszego wydawnictwa została zatytułowana: „Materialne i niematerialne dziedzictwo Konfederacji oraz sposoby jego wykorzystania”. Tworzą ją trzy kolejne artykuły, które wyszły spod pióra badaczy związanych odpowiednio z Uniwersytetem Warszawskim oraz ze wspomnianym już krakowskim Uniwersytetem Komisji Edukacji Narodowej. Warowne obozy konfederatów barskich w Beskidzie Niskim w świetle nieinwazyjnych badań archeologicznych to tytuł pierwszego tekstu zamieszczonego w tym rozdziale książki. Na jego kartach wyniki swoich wieloletnich terenowych badań przybliżył archeolog Michał Filipowicz. Artykuł ten poza treścią narracyjną został uzupełniony o sporządzony przez autora Katalog fortyfikacji Beskidu Niskiego. Drugim w tej części książki jest artykuł Mirosława Płonki pt. Pamięć o konfederatach barskich w Beskidzie Niskim na przykładzie wybranych form materialnego dziedzictwa kulturowego. Mirosław Płonka dotyka ważkiego zagadnienia dotyczącego form upamiętnienia Konfederacji na terenie obecnego województwa małopolskiego z uwzględnieniem rejonu Beskidu Niskiego. Autor skoncentrował się na pomnikach przeszłości zaliczanych do kultury dziedzictwa materialnego.
Złożoność problematyki oraz jej różnorodność zmusiły Mirosława Płonkę do operowania zaledwie wybranymi przykładami. Warto również podkreślić, że w przedmiotowym tekście podjęto się próby omówienia zabytków kultury materialnej powstałych w okresie od XVIII wieku do lat międzywojnia. Całość zamyka tekst Łukasza Tomasza Sroki pt. Kultywowanie pamięci o konfederacji barskiej w skali ogólnopolskiej i regionalnej. Autor w odróżnieniu do poprzedników skupił się w nim na scharakteryzowaniu niematerialnego dziedzictwa Konfederacji Barskiej oraz sposobów popularyzowania wiedzy na temat tego pierwszego polskiego powstania narodowowyzwoleńczego. Autor podjął się udanej próby omówienia nie tylko dotychczasowego stanu badań, ale przede wszystkim prac i utworów (w tym również muzycznych i filmowych) uświadamiających kolejne pokolenia Polaków w zakresie znaczenia walki podjętej przez konfederatów. Nie zapomniał przy tym, aby scharakteryzować inne uwspółcześnione formy upamiętnienia barżan jak np. konferencje, konkursy szkolne oraz szlaki turystyczne. I właśnie pozostając przy szlakach turystycznych, ostatnim akcentem, który ujęto w książce jest wkładka prezentująca koncept „Szlaku niepodległości im. Gen. Kazimierza Pułaskiego” zaprojektowanego na zlecenie Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Łosie).
Szlak ten docelowo ma oprzeć się o pozostałości i rekonstrukcje obozu warownego konfederatów barskich znajdującego się w rejonie góry Jawor położonej w Beskidzie Niskim (w obrębie Gór Hańczowskich) koło Wysowej-Zdroju w gminie Uście Gorlickie. W książce znajduje się również tekst pt. “Bitwa pod Wysową” z artykułu Michała Śliwy, pt. “Obóz konfederatów pod Wysową”.
Książka została wydana przez Stowarzyszenie na rzecz rozwoju Wysowej-Zdroju „Przekrocz Granice”, przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego. Jest bogato ilustrowana, liczy 176 stron, posiada miękką oprawę.
Opracowanie Mariusz Jabłoński
