Kiedy decyzją Adolfa Hitlera Kraków został wyznaczony na stolicę Generalnego Gubernatorstwa i uznany za prastare miasto niemieckie, stał się miejscem jedynego w swoim rodzaju eksperymentu, związanego z przebudową i symbolicznym zagarnięciem przestrzeni. To jeden z tragicznych i mało zbadanych rozdziałów w historii miasta. Przez wiele lat o tym milczano — w czasach PRL temat był przez badaczy ignorowany, a przez cenzurę zakazany. Opowiada o tym wystawa „Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945”
Międzynarodowe Centrum Kultury niemal od początku swojej działalności zajmuje się zagadnieniem kłopotliwego dziedzictwa, w tym także spuścizną Trzeciej Rzeszy. Pionierskie badania zapoczątkowało w 1994 roku wydanie książki Piotra Krakowskiego „Sztuka Trzeciej Rzeszy”. Później zorganizowano międzynarodową konferencję „Kłopotliwe dziedzictwo Trzeciej Rzeszy w Polsce” (2018), a także wydano książkę „Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce”(2020). Kolejnym, naturalnym krokiem jest wystawa, którą można będzie zobaczyć w Galerii MCK od 5 marca do 5 czerwca 2022 r. Celem wystawy jest nie tylko przedstawienie prób przebudowania Krakowa w czasie II wojny, uczynienia z niego Norymbergi Wschodu, ale przede wszystkim zachęta do refleksji nad współczesnym stosunkiem do niechcianego dziedzictwa.
Na wystawie prezentowane są plany urbanistyczne i infrastrukturalne, w tym najważniejsze projekty architektoniczne i ich realizacje, które miały zmienić przedwojenne polskie miasto we wzorowe miasto niemieckie. Kraków miał stać się najdalej wysuniętym na wschód przyczółkiem Tysiącletniej Rzeszy i jako stolica Generalnego Gubernatorstwa otrzymać nowy szlif urbanistyczny. Architektura została wykorzystana również jako narzędzie brutalnej i krwawej polityki wymierzonej w miasto i jego mieszkańców. Niszczono polskie elity, instytucje kulturalne i naukowe, rabowano dzieła sztuki. Likwidowano pomniki i polskie symbole narodowe, zmieniano nazwy własne placów i ulic, nadając im germańskie brzmienia. Nad nimi zaś unosiły się wszechobecne swastyki, z ulicznych głośników płynęły nazistowskie komunikaty.
Hitlerowcy rozszerzyli powierzchnię miasta, przebudowali i zmodernizowali system komunikacyjny, koleje i drogi. Rola stolicy tej pierwszej wschodniej kolonii wymagała stworzenia miejsca dla nowej, niemieckiej administracji — planowano budowę dzielnicy rządowej na Dębnikach czy dzielnicy administracyjnej na Błoniach, co wymagałoby zniszczenia kopca Kościuszki. W zachodniej części miasta powstała niemiecka dzielnica mieszkaniowa, a przy ulicy Królewskiej nowe osiedle przeznaczone dla rodzin wojskowych i urzędników. Duże zmiany dotknęły też Zamek Królewski na Wawelu i zabytkowe centrum Krakowa, gdzie tworzono eleganckie hotele, restauracje, kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe dla niemieckiej społeczności, przede wszystkim dla rzeszy urzędników w mundurach.
Architektura odgrywała również istotną rolę w realizacji Zagłady. Kraków jest jedynym miastem na świecie, na którego terenie Niemcy umieścili obóz koncentracyjny — KL Plaszow. Zlokalizowano go celowo na terenie dwóch cmentarzy żydowskich, w miejscu oddalonym o zaledwie kilka kilometrów od modernizowanego przez okupacyjne władze centrum.
Wystawie towarzyszy obszerny album, zbiór aktualnej wiedzy na temat dziedzictwa Trzeciej Rzeszy w Krakowie. Zebrany tu materiał jest efektem badań archiwalnych i terenowych prowadzonych przez zespół badawczy MCK pod kierunkiem prof. Jacka Purchli oraz ekspertów z innych krakowskich instytucji z Krakowa, ale też między innymi Berlina, Monachium, Warszawy, Wiednia i Wrocławia.
Wystawa została przygotowana we współpracy z Archiwum Narodowym w Krakowie, Narodowym Archiwum Cyfrowym, Muzeum–Miejscem Pamięci KL Plaszow oraz Duke University (USA). Materiały pochodzą m. in. z Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Muzeum Architektury we Wrocławiu oraz Architekturzentrum Wien, Architekturmuseum der Technischen Universität München i kolekcji Bundesarchiv.
Przy wsparciu finansowym
Tekst i foto: MCK.KRAKÓW.PL
