Na dziedzińcu krakowskiego Magistratu, na ścianie zachodniej pośród innych, znajduje się tablica poświęcona Romanowi Dmowskiemu Została ona tam umieszczona w 1999 r. w 60 rocznicę śmierci tego wybitnego. polityka i myśliciela.
Roman Dmowski przyszedł na świat w roku 1864 w Warszawie. Młodzieńcze lata spędzał na Kamionku (część obecnej dzielnicy Warszawy-Praga-Południe). Studia rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim na wydziale fizyczno-matematycznym i już jako student brał aktywny udział w działalności niepodległościowej oraz w organizowaniu manifestacji patriotycznych. Odpowiednio w 1886 i 1889 r. został członkiem Związku Młodzieży Polskiej oraz Ligi Polskiej. Studia zakończył w 1891 r. uzyskawszy dyplom z nauk przyrodniczych.
Dalszą karierę naukową kontynuował w Paryżu. Jednak nie była mu pisana ścieżka uczonego, lecz profesjonalnego polityka. Późniejsze losy Dmowskiego zawiodły go do kazamatów warszawskiej Cytadeli oraz Lwowa. Po wyjściu na wolność rozpoczął aktywną działalność publicystyczną i polityczną. Swoje poglądy prezentował w „Przeglądzie Wielkopolskim”, którego był redaktorem naczelnym. W 1903 r. wydał swoje najbardziej znane dzieło pt. Myśli nowoczesnego Polaka.
Zaangażował się w budowanie szerokich struktur społecznych, których celem była pomoc materialna uboższym grupom oraz troska o ich rozwój i edukację. I wojna światowa i czas walki o niepodległą Polskę były czasem najintensywniejszej działalności Romana Dmowskiego, który skutecznie lobbował za sprawą polskich granic. Powszechny szacunek zyskał dzięki niezwykłej erudycji, wyważeniu i poświęceniu sprawie Polski. W roku 1917 założył Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Zabiegom dyplomatycznym Dmowskiego zawdzięczała Polska uznanie przez państwa Ententy rządu w Warszawie. Dmowski odegrał kluczową rolę podczas rozmów przygotowujących Traktat Wersalski.
Mimo że był rasowym politykiem, to nigdy nie pełnił żadnych oficjalnych funkcji w II Rzeczypospolitej. W odpowiedzi na zamach majowy z 1926 roku utworzył Obóz Wielkiej Polski. Jego dalsze życie było naznaczone nieustanną pracą na rzecz idei narodowej. W myśli Dmowskiego przebija idea prymatu narodu nad państwem. Jego zdaniem, tylko wolny i suwerenny naród jest zdolny tworzyć nowoczesne państwo, zdolne odpowiednio kierować swoją polityką zewnętrzną i wewnętrzną. Przenikliwość umysłu Dmowskiego oraz jego zdolność do wyciągania jasnych i logicznych wniosków budzą powszechny podziw. Żyjąc w czasach wielkich przemian, nie pozostał obojętny na coraz bardziej zmieniającą się rzeczywistość społeczną, moralną i cywilizacyjną. W tym kontekście warto przytoczyć fragment tekstu Dmowskiego z jego pracy pt. Kościół, naród i państwo z 1927 roku:
“Żyjemy w dobie bankructwa wielu podstaw, na których opierało się życie świata naszej cywilizacji w ostatnim okresie dziejów. W krajach przodujących cywilizacyjnie dotychczasowe podstawy walą się szybko, a niewiele widać twórczości w kierunku budowania nowych. Raczej widzi się upór w kierunku ratowania tego, czego się uratować nie da. Takie momenty w dziejach cywilizowanej ludzkości bywały już nieraz. Znamionowały je zawsze pewne rysy wspólne, bez względu na warunki czasu i miejsca: upadek wiary, silnej wiary w cokolwiek; upadek myśli – zanik twórczości; upadek smaku – górowanie brzydoty nad pięknem; rozkład dyscypliny moralnej i upadek obyczajów; wreszcie, rozpowszechnienie się rozmaitych zabobonów, zastępujących wierzenia religijne. Wszystkie te rysy występują w bardzo uwypuklony sposób w dzisiejszym życiu naszej cywilizacji […]”
Roman Dmowski zmarł w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 r. we wsi Drozdowo na Podlasiu. Został pochowany w Warszawie na Cmentarzu Bródnowskim 7 stycznia. Żegnały go tłumy rodaków mających świadomość, że odszedł wielki orędownik polskiej sprawy i patriota wierzący w Polskę i Polaków.
Opracowanie Mariusz Jabłoński
