Tekst: Walery Bubień.
Z naszych publikacji…Prezentujemy państwu wybrane artykuły z naszej szerokiej oferty wydawnictw edukacyjnych oraz popularnonaukowych. Ośrodek Edukacji Obywatelskiej jest wydawcą licznych pozycji książkowych o tematyce historycznej i patriotycznej związanej z Krakowem. Zachęcamy do lektury!
W wyniku wojen przegranych z Francją i Piemontem w 1859 r., a później z Prusami w 1866 r. wielonarodowe cesarstwo austriackie rządzone przez dynastię Habsburgów zostało zmuszone do przeprowadzenia niezbędnych reform umożliwiających jego dalsze funkcjonowanie. Skutkiem tych działań było powstanie dwuczłonowej monarchii austriacko-węgierskiej, a także nadanie praw autonomicznych narodom zamieszkującym to państwo. W praktyce oznaczało to, że na ziemiach polskich zaboru austriackiego, stanowiących wówczas prowincję o nazwie Galicja, został wprowadzony język polski do szkolnictwa, sądownictwa i administracji. Poza tym w instytucjach tych wykładowcami i urzędnikami byli Polacy, którzy piastowali również najwyższe urzędy we władzach centralnych, mających swoją siedzibę w Wiedniu. W porównaniu do sytuacji w pozostałych dwóch zaborach Autonomia Galicyjska, umożliwiała jednak w miarę stabilny rozwój polskiego społeczeństwa. Stolicą autonomicznego kraju był Lwów, jednak to Kraków, jako dawne miasto koronacyjne i miejsce licznych pamiątek narodowych przyciągał do siebie liczne rzesze Polaków.
Szczególną rolę w czasie zaborów pełniła katedra wawelska, która była swojego rodzaju pomnikiem historii i niemym świadkiem chwały i dawnej świetności państwa polskiego. W latach 1873–1878 pod kierunkiem Józefa Łepkowskiego w jej podziemiach zostały odnowione groby królewskie. Udostępniono je zwiedzającym, co spotkało się z wielkim zainteresowaniem. Wiele trudu i czasu kosztowało odzyskanie zamku wawelskiego, w którym od 1846 r. mieściły się koszary wojsk austriackich. W 1880 r. cesarzowi Franciszkowi Józefowi I została przedłożona petycja, w której proszono go o przekształcenie zamku wawelskiego w cesarską rezydencję. Przeciwne temu były jednak austriackie koła wojskowe. W związku z tym krajowe władze galicyjskie postanowiły własnym kosztem wznieść w Krakowie budynki koszarowe, które miały być przeznaczone dla wojsk stacjonujących na Wawelu. Dopiero po wielu latach starań 7 sierpnia 1905 r. podpisano umowę, na mocy której zamek został przekazany na własność kraju galicyjskiego. Wobec tego wojska austriackie powinny były opuścić wzgórze, zaś sam zamek stałby się rezydencją cesarską oraz miejscem w którym przechowywano by polskie pamiątki narodowe i zbiory sztuki..
Drugim ważnym miejscem był usypany w latach 1820– 1823 Kopiec Kościuszki, na który przybywały liczne grupy Polaków nie tylko z terenów Galicji ale także z pozostałych ziem polskich. Poza tym Kraków stał się miejscem, w którym obchodzono rocznice ważnych wydarzeń historycznych, jubileusze wybitnych pisarzy i artystów, a także pogrzeby ważnych osób. Uroczystości te miały zazwyczaj charakter patriotyczny i brali w nich udział przedstawiciele społeczeństwa polskiego ze wszystkich trzech zaborów. Pierwszą taką uroczystością był powtórny pogrzeb szczątków króla Kazimierza Wielkiego wyprawiony 8 lipca 1869 roku. Miasto odwiedzały liczne wycieczki mające charakter narodowo-patriotyczny. Organizowane przyjazdy młodzieży miały na celu jej edukację poprzez zapoznanie z polską historią widoczną w licznych zabytkach Krakowa. W podziemiach katedry wawelskiej spoczywały szczątki bohaterów narodowych – Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego. W dniu 4 lipca 1890 r. po uroczystym pogrzebie umieszczono tu również trumnę ze zwłokami Adama Mickiewicza przywiezioną pociągiem z Francji, z cmentarza Montmorency, po ekshumacji z 28 czerwca 1890 r.
Duża liczba kościołów, liczne zgromadzenia zakonne, relikwie świętych, a także cudowne obrazy przyciągały do miasta rzesze wiernych. W związku z kasatą zakonów w zaborze rosyjskim i pruskim musiały one przenieść swoją działalność na teren Galicji. I tak np. w 1865 r., już po upadku Powstania Styczniowego, z Warszawy do Krakowa swoją działalność przenoszą siostry Felicjanki. Warto podkreślić, że do największych uroczystości kościelnych zaliczano procesje na Boże Ciało, które odbywały się w parafialnych kościołach Krakowa. Ich uczestnicy byli ubrani w stroje cechowe, mieszczańskie, ludowe i narodowe. Procesjom towarzyszyło m.in. bicie w kotły. Panująca w Galicji wolność religijna sprawiła, że Kraków w XIX w. był uważany za jedno z najważniejszych centrów życia religijnego dla mieszkańców wszystkich ziem polskich. Nową rolę uzyskał wówczas kościół na Skałce, będący wg tradycji miejscem męczeńskiej śmierci krakowskiego biskupa Stanisława ze Szczepanowa. W okresie zaborów, w dniu 8 maja, odbywały się tu coroczne procesje z katedry wawelskiej na Skałkę, w których niesiono szczątki świętego, uznanego za duchowego orędownika narodu. Natomiast w dniu 19 maja 1880 r., w 400 rocznicę śmierci, do nowego sarkofagu zostały złożone prochy kronikarza i historyka Jana Długosza. Umieszczono je w odnowionej wówczas krypcie pod kościołem Paulinów na Skałce, gdzie utworzono „grób zasłużonych” nazywany także – „Grobem Ojczyzny”. Miały tu spoczywać osoby zasłużone dla polskiej kultury i sztuki, których dzieła przyczyniły się do rozwoju i przetrwania polskiego narodu. W 1881 r. na Skałkę przeniesiono szczątki poetów Lucjana Siemieńskiego i Wincentego Pola. W 1887 r. odbył się uroczysty pogrzeb Józefa Ignacego Kraszewskiego. Spoczęli tu również Teofil Lenartowicz w 1893 r., Adam Asnyk w 1897 r., następnie Henryk Siemiradzki w 1902 r., a w 1907 roku Stanisław Wyspiański. Obchodzono także w Krakowie jubileusze znanych osób zasłużonych dla sprawy polskiej w dziedzinie sztuki, nauki czy polityki. Do najwspanialszych należały obchody 50-lecia pracy pisarskiej Józefa Ignacego Kraszewskiego (1879 r.), na które przybyło 109 delegacji zarówno z ziem polskich, jak i z za zagranicy. W obchodach wzięły udział władze miasta, a także namiestnik Alfred Potocki i marszałek krajowy Ludwik Wodzicki. W odrestaurowanych Sukiennicach wydano bal w którym podobno wzięło udział 8 tysięcy osób. Kolejne jubileusze były urządzane m.in. na 25-lecie pracy artystycznej znakomitego malarza Jana Matejki (w 1883 r.), a także pracy literackiej Michała Bałuckiego (1884 r.). Warto zaznaczyć, iż największa uroczystość patriotyczna, jaka odbyła się w Krakowie na początku XX w. była związana z osobą wybitnego pianisty i kompozytora Ignacego Jana Paderewskiego, który niejednokrotnie koncertował w Krakowie. Właśnie dzięki jego fundacji na placu Matejki powstał Pomnik Grunwaldzki. Zaprojektowany przez mieszkającego w Paryżu, młodego i niezbyt wówczas znanego rzeźbiarza Antoniego Wiwulskiego. Figury z brązu zostały wykonane natomiast przez znaną francuską firmę Malleset, granit na cokół dostarczono ze szwedzkich kamieniołomów w Vanevik, a koszt całej budowy wyniósł pół miliona koron. Wśród miejsc, gdzie miał stanąć pomnik, były wymieniane Wawel, plac Świętego Ducha oraz plac przed kościołem Bernardynów. Władze Krakowa ostatecznie podjęły decyzje, iż zostanie on postawiony na placu Matejki. Kamień węgielny pod przyszły pomnik położono pod koniec kwietnia 1910 roku, a uroczyste odsłonięcie monumentu nastąpiło w południe 15 lipca 1910 r., w 500 rocznicę wiktorii wojsk polsko-litewskich dowodzonych przez króla Władysława Jagiełłę nad Zakonem Krzyżackim pod Grunwaldem. Podczas odsłonięcia pomnika, po raz pierwszy publicznie odśpiewano pieśń „Rotę” do słów Marii Konopnickiej i muzyki Feliksa Nowowiejskiego. W obchodach wzięło udział około 150 tysięcy osób, przed którymi przemowę wygłosił Ignacy Jan Paderewski. Krakowskie uroczystości odbywające się w czasie zaborów miały przypomnieć Europie i Światu o idei odrodzenia i utworzenia niepodległego państwa polskiego. W uroczystościach wzięli udział Polacy z zaboru austriackiego, rosyjskiego i pruskiego, zaś do samego Krakowa przybyły także delegacje Chorwatów, Czechów, Rosjan, Serbów, Słowaków i Węgrów.
Widoczną częścią życia mieszkańców Krakowa stanowiły obchody dawnych obrzędów i zwyczajów. W drugiej połowie XIX w. w okresie Świąt Bożego Narodzenia popularnością cieszy się szopka krakowska. Jej wielobarwna konstrukcja przypominała najważniejsze budowle Krakowa przedstawione w miniaturze. Oprócz postaci biblijnych pojawiły się w niej osoby odnoszące się do historii Polski, m.in. Tadeusz Kościuszko, Jan III Sobieski, jak również krakowiacy i górale. Budowniczymi szopek krakowskich byli mieszkańcy przedmieść, w szczególności Krowodrzy. Małe szopki były sprzedawane, a duże służyły do odgrywania przedstawień jasełkowych. Obnoszono je po domach mieszczan krakowskich. Teksty pisane do jasełek miały często charakter patriotyczny. Z kolei w okresie wielkanocnym odbywały dwa odpusty. Pierwszy – nazywany Emaus – miał miejsce na Zwierzyńcu w poniedziałek wielkanocny. Jego nazwa wywodzi się od miasteczka Emaus, do którego po swoim zmartwychwstaniu udał się Chrystus. Na odpust przybywali liczni mieszkańcy Krakowa, jak i jego przedmieść m.in. Zwierzyńca i Półwsia Zwierzynieckiego. Natomiast drugi odpust nosił nazwę – Rękawka i odbywał się kolejnego dnia, tj. we wtorek na Krzemionkach pod kościołem świętego Benedykta i Kopcem Krakusa. Nazwa ta być może wywodzi się od starosłowiańskiego wyrazu „raka” (grób) lub czeskiego „rakev” (trumna). Według legendy ziemia na kopiec, w którym pogrzebano księcia Kraka, była noszona w rękawach. Odpustom towarzyszyły liczne kramy i ludowe zabawy. Pod koniec XIX w. popularnym staje się pochód Lajkonika zwanego też Konikiem zwierzynieckim, a organizowanym w oktawę Bożego Ciała, przez krakowskich flisaków (nazywanych włóczkami). Nawiązywał on do XIII-wiecznego najazdu Tatarów na Kraków. Dużym zainteresowaniem cieszyła się zabawa ludowa odbywająca się podczas nocy świętojańskiej w Krakowie i łączona z legendą o Wandzie, podczas której dziewczęta puszczały wianki na Wisłę. Palono wówczas również ogniska, a pod Wawelem gromadziły się tłumy ciekawskich.
Rozwój narodowej kultury, sztuki, nauki oraz swobodna działalność partii politycznych, funkcjonujących w ramach prawodawstwa austriackiego, spowodowała, że przed pierwszą wojną światową Kraków był nazywany „Polskim Piemontem”. W pojęciu tym odwoływano się do włoskiego państewka Piemont, które odegrało pierwszoplanową rolę w połączeniu różnych krajów leżących na półwyspie apenińskim w jedno scalone państwo. Podobną rolę zdaniem polskich polityków galicyjskich, powinien był odegrać Kraków. Dzięki ich staraniom na początku I wojny światowej powstały tu Legiony Polskie, które według założeń miały stanowić zalążek przyszłego wojska polskiego. Pod koniec wojny w 1918 r. w mieście działało kilka ośrodków spiskowych składających się m.in. z członków Polskiej Organizacji Wojskowej czy organizacji „Wolność” grupującej polskich żołnierzy w armii austriackiej. Miały one na celu wyzwolenie Krakowa spod władzy austriackiej. Ciężar przeprowadzenia tej akcji wziął na siebie porucznik Antoni Stawarz, służący w 57 pułku piechoty. Wśród swoich podwładnych utworzył siatkę konspiracyjną, będącą chociaż nie liczną ale jedyną realną siłą zbrojną mogącą przeprowadzić całą akcję. Skutkiem tych działań było wyzwolenie Krakowa w dniu 31 października 1918 r. Władzę w mieście i na terenie dawnej Galicji po rzekę San przejęła Polska Komisja Likwidacyjna, która 19 stycznia 1919 r. przekształciła się w Komisję Rządzącą, a 28 marca 1919 r. przekazała władzę rządowi w Warszawie.
Bibliografia:
Buszko J., Galicja 1859–1914. Polski Piemont?, Warszawa 1989.
Chwalba A., Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1796–1918, pod red. J. Bieniarzówny,
J. M. Małeckiego, J. Mitkowskiego, t. III, Kraków 1979.
Hapanowicz P., Niezabitowski M., Passowicz W., Zagadkowy Kraków,
Kraków 2013.
Nowak J. T., Wieża Wolności 1918. W 90. rocznicę wyzwolenia
Krakowa, Kraków 2008.
Skowron R., Kalendarium dziejów Wawelu do roku 1905, Kraków
1990.
Wilk B., Autonomiczny Kraków skarbnicą narodowych pamiątek,
w: „Folia Historica Cracoviensia”, Vol. 10, 2004.
Zinkow J., Krakowskie podania, legendy i zwyczaje, Kraków 2007.
Żukow-Karczewski M., Krakowskich pomników dzieje niełatwe,
w: „Kraków” nr 4 (32) /1991.
Publikacja wydana w ramach projektu “Strażnicy Pamięci” Projekt finansowany ze środków Miasta Krakowa.
Ilustracja w tle: Julian Fałat – Widok Krakowa
