Bitwa pod Racławicami to niewątpliwie jedno z najważniejszych wydarzeń Insurekcji Kościuszkowskiej. Tadeusz Kościuszko wyruszając z Krakowa na północ, zdawał sobie sprawę z nieuchronnej konfrontacji z siłami rosyjskimi, które będą starały się odciąć mu drogę marszu na Warszawę. Wojsko polskie liczyło około 4 tys. żołnierzy, w skład którego wchodziła piechota liniowa oraz chłopi uzbrojeni w kosy i piki. Siły rosyjskie gen. Aleksandra Tormasowa były mniej liczne jednak dysponowały lepiej wyszkolonymi jednostkami kawalerii oraz artylerii.
Początkowo szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę lepiej wyszkolonych i wyekwipowanych Rosjan, jednak nie byli oni w stanie rozbić sił polskich, które odparły kontratak i przystąpiły do decydującego uderzenia. Rosjanie zlekceważyli armię powstańców i lekkomyślnie rozdzielili swoje siły osłabiając centrum co wykorzystał Kościuszko zarządzając frontalny atak kosynierów na środek wojsk rosyjskich. Brawurowa szarża chłopów doprowadziła do rozbicia centrum wojsk Tormasowa, które poszły w rozsypkę oddając pole wojskom polskim. Zdecydowany atak mas chłopskich spowodował wybuch paniki wśród rosyjskich żołnierzy i zmusił ich do chaotycznego odwrotu. Poległo wtedy najwięcej żołnierzy rosyjskich dobijanych przez kosynierów, którzy nie rozumiejąc francuskiego słowa pardon zabijali tych, którzy się poddali.
Wojsko Polskie straciło kilkuset żołnierzy przy około 1 tys. zabitych oraz rannych i wziętych do niewoli Rosjan. Zdobyto 12 dział, zapasy amunicji i tabory. W bitwie wyjątkowo wyróżnił się chłop Wojciech Bartos, który własnoręcznie zdobył rosyjskie działo (zgasił lont czapką). Za swoją odwagę został mianowany chorążym i otrzymał szlacheckie nazwisko Głowacki.
W historii polskich zmagań o niepodległość bitwa pod Racławicami zajmuje znaczące miejsce i pierwszeństwo wśród wielu innych zbrojnych starć. Zwycięstwo w konfrontacji z potężnym mocarstwem rosyjskim, dodało niewątpliwie zapału uczestnikom insurekcji i uświadomiło, że upragniona wolność może być wywalczona jedynie siłami całego narodu a nie tylko szlachty. Racławice przyczyniły się nie tylko do wybuchu Insurekcji w Warszawie lecz dały coś ważniejszego, dały nadzieje, iż Polska nie zginie a siła oręża polskiego jeszcze nie raz odniesie zwycięstwo w starciu ze swoimi wrogami.
Legenda Racławic stanowi jeden z kluczowych punktów odniesienia historii Polski. Z pozoru mało znaczące zwycięstwo, które ostatecznie i tak nie przyczyniło się do sukcesu Insurekcji, wyzwoliło pragnienie nie tyle niepodległości co jedności narodu reprezentowanego przez wszystkich mieszkańców. Brak zrozumienia tego doniosłego wydarzenia sprowadził się do ponad stuletniej niewoli polskiego narodu. Kolejne próby włączania chłopów do walki w większości były skazane na niepowodzenie i dopiero żmudna praca edukacyjna i emancypacyjna, doprowadziła do stworzenia wspólnego wszystkim Polakom społeczeństwa, będącego w stanie wybić się na niepodległość.
Tekst: Wojciech Pasiowiec
