Marzenia o Niepodległej. Krakowski Szlak Konfederacji Barskiej. 1. Prądnik

Pewne miejsca a wraz z nimi osoby i wydarzenia stanowią symbole, które utrwalają się w pamięci zbiorowej zarówno lokalnej jak ogólnonarodowej i są określane miejscami pamięci. Ich znaczenie polega na łączeniu społeczności, czy też narodu poprzez wspólne wspominanie. Wybór tych miejsc opiera się na zdobytej wiedzy historycznej, która nie powinna jednak zasłaniać innych władz ludzkiej psychiki. Aby historia stała się żywa, aby była nauczycielką życia musi wywoływać rezonans wewnątrz człowieka, z jednej strony pobudzać do jej poznawania, a z drugiej do autorefleksji, do uświadamiania sobie jakie wrażenia, odczucia, emocje, postawy moralne budzą się w kontakcie z nią, uobecnioną
w konkretnym miejscu, osobie  i wydarzeniu.      
               Marzenia o niepodległej to cykl prezentacji osób i miejsc związanych z Krakowskim Szlakiem Walk o Niepodległą swym zakresem sięgającym początków Konfederacji Barskiej 1768, aż po 1918 r.  Serdecznie Państwa zapraszamy do podążania z nami tym szlakiem i do regularnego odwiedzania strony Patriotycznego

Teraz zostanie Państwu przybliżony Prądnik – miejsce związane z obozowaniem wojsk rosyjskich oraz potyczek z konfederatami barskimi. Następny miejscem będzie Rynek Kleparski gdzie została zaprzysiężona konfederacja na Ziemi Krakowskiej.

W ubiegłym roku, Centrum Młodzieży im. dr. H. Jordana w Krakowie przy współudziale Małopolskiego Centrum Edukacji „MEC” wydało mapę Krakowskiego Szlaku Walk o Niepodległą (1768-1918),  która zawiera 168 miejsc

Podczas pierwszego oblężenia Krakowa stacjonowały na Prądniku wojska rosyjskie. Było to także miejsce potyczek oddziałów konfederackich z rosyjskimi.

W czerwcu 1768 r. Kraków został przejęty przez konfederatów barskich. 20 czerwca wybrali oni na Kleparzu marszałka Ziemi Krakowskiej, następnie zajęli Wawel oraz nakłonili prezydenta i Radę Miasta do zaprzysiężenia konfederacji. Po opanowaniu grodu rozpoczęli przygotowania do obrony. Już 22 czerwca pod miasto od wschodu podszedł rosyjski oddział dowodzony przez ppłk. Bocka. Dowódca Rosjan postanowił zdobyć miasto bez przygotowania i zaatakował od strony Barbakanu. Rosjanie zostali odparci a ppłk Bock nakazał odwrót i założenia obozu na Prądniku Czerwonym (Zob. Władysław Konopczyński, Konfederacja Barska, Przebieg, tajemnice cele i jawne skutki, Tom 1, Poznań 2017, s. 117-118)

18 lipca 1768 r, na Prądniku miała miejsce potyczka między wojskami polskim a rosyjskimi od godziny 14:45 do 16:00. Z początku Polacy mieli przewagę, natomiast później ze strony Czyżyn przyszły Moskalom na pomoc inne oddziały, konfederaci musieli uciekać z placu bitwy. Po stronie konfederackiej było 53 zabitych, po rosyjskiej (Zob. Władysław Konopczyński, Konfederacja Barska, Przebieg, tajemnice cele i jawne skutki, Tom 1, Poznań 2017, s. 122)

Prądnik

Kiedy kierujemy uwagę w stronę Prądnika należy pamiętać, że nazwą tą obejmujemy zarówno rzekę, mającą swoje źródła w gminie Sułoszowa na Wyżynie Olkuskiej a której recypientem jest Wisła (w Krakowie rzeka nosi nazwę Białucha od koloru wapienia) jak i dwie dawne miejscowości Prądnik Mały i Prądnik Wielki, które obecnie stanowią dzielnice Krakowa jako Prądnik Biały i Prądnik Czerwony. Inne nazwy Prądnika to Prutnik, Prątnik, Promnik.

a. Prądnik Biały

Prądnik Biały notowany już w XII w. podobnie jak sąsiedni Prądnik Czerwony. Obydwie miejscowości usytuowano nad rzeką Prądnik, który dał im nazwy. Prądnik Biały zwany był też Biskupim, ta nazwa przypominała o formie własności wsi. Biskup Iwo Odrowąż sprowadził braci zakonu Św. Ducha de Saxia, zwanych duchakami albo szpitalnikami i osadził ich na terenie Prądnika Białego.

Zakon Świętego Ducha (Ordo Fratrum Canonicorum Regularium Sancti Spiritus de Saxia). W 1175 r. bł. Gwidon z Montpellier wybudował w rodzinnej miejscowości szpital, w którym razem ze swymi współtowarzyszami gromadził porzucone dzieci i biednych, a za patrona swojego dzieła obrał Świętego Ducha. Opiekunowie szpitala żyli według Reguły św. Augustyna. W 1204 r. papież Innocenty III przekazał dla Zakonu rzymski szpital p.w. Matki Bożej Skalnej (S. Maria de Saxia), któremu nadano nazwę Świętego Ducha. Od szpitala wspólnota zakonników przyjęła nazwę du-chaków de Saxia.
Do Polski duchaków sprowadził bp Iwo Odrowąż w 1220 r. powierzając im prowadzenie szpitala w Prądniku pod Krakowem. Bp Prandota przeniósł ich do miasta i oddał im kościół p.w. Świętego Krzyża i pobliski szpital. Kolejnymi fundacjami były klasztory w Sandomierzu (1220), Kaliszu (1283), Stawi-szynie (1590) i Wiślicy (pół. XVII w.). Kasata prowincji polskiej nastąpiła w 1783 r.

Tekst z”https://opoka.org.pl/biblioteka/D/DZ/marecki/duchacy.html”>https://opoka.org.pl/biblioteka/D/DZ/marecki/duchacy.html

Jako uposażenie nadał im też grunty w okolicznych miejscowościach. Duchacy wybudowali na Prądniku zabudowania klasztorne i szpitalne. W 1244 r. zostali przeniesieni do Krakowa, ale grunty poza miastem zachowali, stąd część wsi zwana także Prądnikiem Duchackim. Z czasem powstały tam folwarki i młyny, a na przełomie XV i XVI w. funkcjonował tu browar i kuźnie. Jeden z folwarków został zakupiony w 1479 r. przez Jana Długosza. Teren prądnika związany jest również z najstarszymi dziejami papiernictwa i drukarstwa. W 1493 r. powstała słynna papiernia Fryderyka Schylinga z Wissemberga, która w latach 1510-1525 należała do Jana Hallera, drukarza i księgarza krakowskiego, w latach 1508-1525 właściciela drukarni. Na Prądniku Białym w latach 1545-50 powstaje okazała podmiejska rezydencja krakowskich biskupów – renesansowa villa suburbana biskupa Bernarda Maciejowskiego. Obok dworu biskupiego z folwarkiem znajdował się renesansowy ogród. Wspomniana rezydencja stała się jednym z najbardziej prężnych ośrodków kultury renesansowej w Polsce, gdzie odbywały się słynne dysputy humanistów. Biskup gościł w pałacu wybitnych poetów np. Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Łukasz Górnicki, których otaczał opieką i protekcją. Ten ostatni utrwalił w swoim utworze Dworzanin Polski odbywające się spotkania wrezydencji biskupów krakowskich. Dwór odrestaurował biskup Piotr Gembicki w połowie XVII w. Zniszczoną przez Szwedów rezydencję odbudował biskup Andrzej Trzebicki w 1665 r. czyniąc z niej okazały pałac. Został zniszczony przez Rosjan podczas konfederacji barskiej. W 1796 r. Austriacy włączyli Prądnik do dóbr rządowych i sprzedali prywatnym właścicielom. Obecny dwór zbudowano na początku XIX w. na fundamentach dawnego biskupiego pałacu, przebudowany w stylu klasycystycznym w latach 1812-46. W 1809 r. zatrzymał się w dworze Jan Henryk Dąbrowski z małżonką. Od 1974 r. do dziś ma tu swoją siedzibę Centrum Kultury Dworek Białoprądnicki. W gronie dzierżawców prądnickich znalazł się Jacek Kluszewski, właściciel Pałacu Krzysztofory, który w sąsiednim Pałacu Spiskim otworzył scenę teatralną. W 1798 r. zakupił kamienice przy ul. Szczepańskiej, które przebudował na potrzeby teatru i wznowił działalność rok później. W pobliżu dworu znajdował się dawny zajazd dla gości wybudowany w II połowie XVIII w. Według miejscowej tradycji miał odpoczywać Tadeusz Kościuszko w parku pod wielkim jaworem, który nazwano jego imieniem. Właśnie z tego miejsca Naczelnik miał wyruszyć pod Racławice. Przez stulecia Prądnik Biały podlegał parafii św. Ducha w Krakowie. Dopiero w 1983 r. została na tym terenie erygowana parafia pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła, a w 1991 r. kolejna św. Karola Boromeusza (na os. Żabiniec). Prądnik Biały został włączony w granice Krakowa w 1941 r. jako XXXVIII dzielnica katastralna.

(Tekst ze strony Rady i Zarządu Dzielnicy IV)

b. Prądnik Czerwony

Prądnik Czerwony to dawna wieś położona nad Prądnikiem (Białuchą) i Sudołem Dominikańskim przy historycznej drodze królewskiej w rejonie obecnej al. 29 Listopada w odległości 3,5 km na północ od centrum Krakowa. Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w 1105 r. w dokumencie legata papieskiego Idziego, jako o własności benedyktynów tynieckich. W źródłach historycznych określany jest on również jako Prądnik Tyniecki lub Prądnik Wielki. Jan Długosz, z racji przynależności Prądnika Czerwonego, (aż do lat 20. XX w.) do parafii św. Mikołaja, nazywał go „przedmieściem za bramą św. Mikołaja”. W 1275 r. Książe Bolesław Wstydliwy potwierdził własność benedyktyńską tego terenu. Na przełomie XIII i XIV w. wytyczono centralną ulicę zabudowy wsi – wzdłuż drogi do Mistrzejowic (obecna ul. Dobrego Pasterza) oraz obustronny łanowy rozłóg pól. W 1327 r. powstało sołectwo prądnickie, a jego sołtysem został Jan Stepko. W 1380 r. biskup krakowski zatwierdził darowiznę części gruntów dla Kościoła Mariackiego. W 1479 r. część gruntów nabył Jan Długosz, planując osadzić tam kartuzów. Od XV w. na terenie Prądnika Czerwonego zaczęły postawać folwarki krakowskich zakonów.

Przynależność danego majątku określano przymiotnikiem dodawanym do nazwy Prądnik – Benedyktyński, Dominikański, Franciszkański, Jezuicki i Karmelitański, zwany też Bosackim. Na terenie tym, oprócz wspomnianych  znajdowały się również posiadłości kościoła św. Mikołaja i szpitala św. Łazarza. W 1491 r. powstał tutaj pierwszy młyn papierniczy na ziemiach polskich. W 1587 r. Prądnik został częściowo zniszczony w wyniku bitwy pomiędzy wojskami arcyksięcia Maksymiliana Habsburga i Jana Zamoyskiego o sukcesję po zmarłym królu Stefanie Batorym. Prawdopodobnie wówczas powstała ostateczna nazwa wsi Prądnik Czerwony, nawiązująca do krwi rozlanej podczas walk. Teren ten ponownie ucierpiał podczas potopu szwedzkiego. Od XVI w. swoje posiadłości i dwory budowali tu krakowscy mieszczanie, m. in. zasłużone dla Krakowa i Polski rodziny Montelupich oraz Cellarich. W renesansowym dworze tych ostatnich gościli m. in. królowie polscy Władysław IV i Jan Kazimierz, malarz Jacek Malczewski oraz biskup Jan Paweł Woronicz. W 1642 r. na terenie folwarku dominikańskiego powstała, istniejąca do dnia dzisiejszego, barokowa kaplica św. Jana Chrzciciela. W sierpniu 1683 r. na Prądniku Czerwonym gościł krótko król Jan III Sobieski przed wymarszem wojsk polskich na odsiecz Wiedniowi. Pamiątką tego wydarzenia jest kapliczka Sobierajów stojąca przy ul. Dobrego Pasterza naprzeciw budynku dawnego urzędu gminy.

W 1819 r. Dozór Szkolny Wolnego Miasta Krakowa utworzył na Prądniku Czerwonym Szkołę Trywialną. W II poł. XVIII w. wieś liczyła 80 domów i ponad 450 mieszkańców, a w 1890 r. 166 domów i 2750 mieszkańców. W latach 1895–1897 na terenie pomiędzy obecną ul. Powstańców a linią kolejową Kraków-Tunel został zbudowany fort pancerny 47 ½ „Sudół”, którego zadaniem była blokada doliny Sudołu Dominikańskiego. W 1901 r. siedziba prądnickiej szkoły została przeniesiona do budynku przy skrzyżowaniu obecnej al. 29 Listopada i ul. Dobrego Pasterza. W 1906 r. przy ul. Krowiej (obecnej Naczelnej) postała opiekuńcza placówka Towarzystwa Opieki nad Opuszczonymi Dziećmi. W 1921 r. doszło do połączenia lokalnych drużyn piłkarskich „Zadworzanki” i „Wezuwiusza” w jeden zespół sportowy. Po przyłączeniu się do niego zawodników „Rewii” w 1924 r. przyjął on nazwę Robotniczy Klub Sportowy „Prądniczanka”. W 1922 r. mieszkańcy Prądnika Czerwonego rozpoczęli starania o budowę kościoła. Rok później u zbiegu obecnej ul. Dobrego Pasterza i al. 29 Listopada została oddana do użytku drewniana świątynia pod wezwaniem Pana Jezusa Dobrego Pasterza, zaprojektowana przez prof. Artura Romanowskiego, a w kolejnym roku erygowano parafię, której proboszczem został ks. Józef Mazurek. 17 stycznia 1927 r. Krakowska Spółka Tramwajowa uruchomiła pierwszą regularną linię autobusową nr 1, kursującą na trasie Barbakan-Prądnik Czerwony. W 1928 r. Zgromadzenie Sióstr Albertynek objęło w posiadanie teren dworu Pocieszka i utworzyło tam swój Dom Generalny. W 1931 r. przy drodze do Batowic (u zbiegu obecnych ul. Reduta i Powstańców) na gruntach odkupionych od dominikanów został założony cmentarz parafialny. W 1941 r. Prądnik Czerwony został włączony do Krakowa. W 1966 r. obok nekropolii parafialnej utworzono cmentarz Batowicki który jest obecnie największą krakowską nekropolią. W latach 1971–1978 rozebrano stary drewniany kościół Pana Jezusa Dobrego Pasterza, a w jego miejscu wzniesiono murowaną świątynię zaprojektowaną przez Wojciecha Pietrzyka. W latach 70-tych XX w. na terenie Prądnika Czerwonego rozpoczęto budowę dużego osiedla mieszkaniowego. W 1976 r. przy kaplicy św. Jana Chrzciciela uruchomiono ośrodek duszpasterski, a w 1982 r. erygowano drugą prądnicką parafię, której proboszczem został ks. Grzegorz Cekiera. W latach 1982-1989 w sąsiedztwie kaplicy został zbudowany kościół zaprojektowany przez Wojciecha Obtułowicza. W latach 1982–1985 na terenie Zgromadzenia Sióstr Albertynek przy ul. Woronicza powstał kościół-sanktuarium „Ecce Homo”, w którym znajdują się relikwie św. Brata Alberta i bł. Bernardyny Marii Jabłońskiej.

Na podstawie tekstu Pawła Wójcika z wkładki tematycznej pt. Dzielnica III – Prądnik Czerwony, Śpiewnika Polskich Pieśni Patriotycznych, wydanego przez Małopolskie Centrum Edukacji „MEC” .
Obrazek wyróżniający z powyższego źródła

Opracowanie Mariusz Jabłoński