Historia Powstania Krakowskiego zazwyczaj kojarzy się z osobą młodego działacza niepodległościowego Edwarda Dembowskiego i jego śmierci podczas procesji patriotycznej zaatakowanej przez wojska austriackie. Kim był ten młody idealista i rewolucjonista? Dzisiejsza rocznica jego śmierci stwarza okazje skrótowego przybliżenia tej niezwykle ciekawej i tajemniczej osobowości.
Edward Dembowski urodził się w Warszawie w 1822 roku, jego ojciec był senatorem i kasztelanem Królestwa Polskiego. Leon Dembowski pragnął wychować syna w duchu konserwatyzmu jednak historia potoczyła się zgoła inaczej niż jego plany co do swojego potomka. Pierwszy rozdźwięk w rodzinie wywołała decyzja Edwarda o ożenku ze swoją kuzynką – Anielą Chłędowską, z którą łączyło go autentyczne uczucie. Mimo początkowych sprzeciwów ze strony ojca, młody Dembowski postawił na swoim i ostatecznie związał się małżeństwem ze swoją kuzynką.
Otrzymawszy duże uposażenie majątkowe mógł Dembowski skupić się na dalszym życiu, pewny swoich podstaw materialnych. Niewątpliwie swoje demokratyczne poglądy zawdzięczał rodzinie Chłędowskich, w której panowały zgoła odmienne ideały niż u Dembowskich. Skupiały się tu myśli demokratyczne i rewolucyjne. Również duży wpływ na młodego Dembowskiego miał jego brat cioteczny, Henryk Kamieński – uczestnik powstania listopadowego i jeden z ważniejszych działaczy socjalistycznych tego okresu.
Kamieński wywarł silne piętno na Edwardzie głosząc konieczność połączenia powstania narodowowyzwoleńczego z rewolucją społeczną. Niosło to ze sobą przewartościowanie dotychczasowych stosunków wyrażających się w zniesieniu pańszczyzny, uwłaszczeniu chłopów i ograniczeniu przywilejów szlacheckich. W idei Kamieńskiego tkwiła również groźba pod adresem szlachty, którą zawarł w swojej książeczce O prawdach żywotnych narodu polskiego:
„gdyby klasy wyższe nie chciały się pobratać z ludem i miały stawać się zaporami rewolucji społecznej, bez której nie może być powstania skutecznego” rewolucja w takim razie „czerwoną chorągiew rozwinąć będzie musiała (…)”
Te prorocze słowa spełniły się w tragicznym epizodzie tzw. Rabacji galicyjskiej kiedy to podpuszczeni przez Austriaków chłopi dokonali masowych mordów na szlachcie na obszarze Galicji.
Edward Dembowski aktywnie udzielał się w życiu intelektualnym stolicy oraz wspierał tzw. cyganerię artystyczną, na którą hojnie łożył środki finansowe. W 1842 roku założył kwartalnik pod tytułem „Przegląd Naukowy”. W nim to opublikował dużą liczbę artykułów na temat Hegla i jego filozofii. Był również członkiem konspiracyjnej organizacji: Związku Narodu Polskiego, która to powstała na bazie grupy Świętokrzyżowców (zdekonspirowana w 1838 r.) Dembowski wraz z Kamieńskim byli jej kierownikami.
Przygotowywano wybuch nowego powstania jednak w 1843 r. grupa została rozpracowana przez policję. Sam Dembowski uniknął aresztowania i zbiegł, jednak cały jego majątek został skonfiskowany przez władze zaborcze. Azyl znalazł w Poznaniu gdzie dołączyła do niego żona, tam też zetknął się z poglądami socjalistycznymi. Jego postawa i zaangażowanie w ruchy spiskowe dążące do wywołania nowego powstania w zaborze pruskim doprowadziły ostatecznie do jego wydalenia z Poznania, wtedy też przeniósł się do Galicji i działał tam oficjalnie jako emisariusz komitetu poznańskiego.
Dalsze losy Edwarda Dembowskiego były nierozerwalnie związane z rewolucją krakowską i powstaniem, które zakończyły się dla niego jak i dla samej Rzeczpospolitej Krakowskiej tragicznie. Powstanie które wybuchło 21/22 lutego 1846 roku, było próbą rewolucyjnej zmiany społecznej, jednak nikt nie przewidział do jakich tragicznych konsekwencji doprowadzi. Rzezie szlachty dokonane przez chłopów ukazały jak daleką drogę musi jeszcze przebyć Polska celem zjednoczenia wszystkich warstw społecznych. Edward Dembowski zginął 27 lutego 1846 roku w okolicach Podgórza kiedy wychodził naprzeciw wojskom austriackim i masom podburzonych chłopów. Ta dramatycznie przerwana „procesja” jest swoistą skazą w historii polskiego narodu i pokazuje bezsens bratobójczej walki i narosłej przez lata nienawiści, która musiała doprowadzić do ostatecznej eskalacji przemocy.
Postać Dembowskiego jawi się dzisiaj jako symbol patriotycznego romantyzmu zdolnego do największych poświęceń. Mimo przegranej sprawy, jego postawa stanowi jeden z kanonów polskiej martyrologii i romantycznej walki o niepodległość. Tragiczny finał powstania krakowskiego zapoczątkował jednak stopniowe odradzanie jedności narodu, który ostatecznie był w stanie wspólnie wywalczyć długo oczekiwaną wolność.
Wojciech Pasiowiec.
