Słowo konstytucja wywodzące się od łacińskiego constituere (urządzić, uporządkować), można najbardziej ogólnie zdefiniować ograniczając się tylko do trzech wyrazów: państwowa ustawa zasadnicza. Polska może poszczycić się jedną z pierwszych na świecie – Konstytucją 3 Maja, do której to tradycji słusznie odwołujemy się co najmniej raz w każdym roku, uroczyście świętując ten punkt odniesienia w naszej narodowej tradycji historycznej. Po upadku państwa, jednoczącego wcześniej ziemie złączone pod jednym berłem monarszym, Korony i Litwy a następnie ponad stuletniego okresu władzy zaborczej, w 1918 r. w Europie środkowo-wschodniej odrodziły się, a właściwie powstały na nowo, niepodległe organizmy państwowe. Nie tylko Rzeczpospolita Polska bowiem, przekładając swoje dążenia narodowe, talenty klasy polityczno-administracyjnej, siły wytwórcze oraz zbrojne niemal całego społeczeństwa, rozpoczęła walkę o swoje miejsce w powersalskiej Europie, kształtując nowo zawiązaną republikę Polską według wzorców zachodnich. Szczególnie ważny był przykład francuski, a wsparcie dyplomatów i wojskowych tegoż jednego z najsilniejszych państw ówczesnego świata, dawało oparcie nie tylko ideowe. W wypadku przygotowywanej ustawy zasadniczej, to właśnie teoretyczny model francuski z dominacją władzy ustawodawczej nad wykonawczą, znalazł swoje odzwierciedlenie, a na pewno pierwsza konstytucja II RP jest przykładem jego recepcji.
W Polsce lat 1918-1920 niewiele było miejsca na demokrację, szczególnie w zakresie wykonywania spraw wojskowych. Pod przywództwem Naczelnika Państwa Polskiego Józefa Piłsudskiego trwały walki o granice, a najtrudniejsza z nich została stoczona z krwiożerczymi bolszewikami, którzy „po trupie pańskiej Polski” chcieli podporządkować sobie całą Europę. Odparcie Armii Czerwonej było wielkim sukcesem całego społeczeństwa, które chciało dla siebie i następnych pokoleń życia lepszego niż w czasach panowania niemieckiego, austriackiego bądź rosyjskiego. Żyło wtedy jeszcze wielu, którzy pamiętali jeszcze czasy pańszczyzny, a nierówności stanowe, mimo zmian ustawodawczych, nadal przyczyniały się do antagonizmów pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Skupiając się tylko na uregulowaniach prawnych życia codziennego, to obowiązywały dawne porządki – odpowiednie dla obszarów administracyjnych dawnych zaborów. Z potrzeby ujednolicenia, wytyczenia nowej wspólnej drogi a także dania praw obywatelskich największemu w dotychczasowych naszych dziejach, procentowi ogółu mieszkańców, została przygotowana ustawa zasadnicza, której stulecie przypada na rok 2021.
Punktem wyjściowym dla Konstytucji 1921 r. była tzw. Mała Konstytucja, która powstała na potrzeby bieżące trudnych lat walki o zachowanie dopiero co odzyskanej niepodległości. Po potwierdzeniu zasadności istnienia Polski na politycznej mapie Europy w dyplomatycznych kuluarach a przede wszystkim w licznych bitwach i potyczkach, nadszedł czas na pracę sejmową nad Konstytucją. Pomiędzy spolaryzowanymi w swoich poglądach stronnictwami trwały niekończące się dyskusje, szczególnie zaciekłe w kilku tematach spornych (m.in. kwestia istnienia senatu). Potrzeba chwili przeważyła jednak ponad partyjnymi partykularyzmami i osobistymi ambicjami poszczególnych liderów. W obliczu zbliżającego się terminu plebiscytu, który miał zadecydować o przyszłości spornego z Niemcami Górnego Śląska, należało zaprezentować Polskę jako kraj stabilny wewnętrznie a także o ugruntowanej pozycji międzynarodowej (równolegle finalizowano zawarcie pokoju ryskiego z bolszewikami). Prawica z lewicą porozumiały się, a nieliczni nieprzejednani przeciwnicy projektu opuścili salę plenarną. 17 marca 1921 r. parlament przyjął tekst konstytucji przez aklamację.
Odwołując się do ustaleń wybitnego historyka prawa polskiego, Profesora Michała Pietrzaka, należy podkreślić, iż Konstytucja marcowa gwarantowała szeroki katalog praw i wolności obywatelskich, starając się je zabezpieczyć przez wprowadzenie gwarancji instytucjonalnych. Obok praw politycznych, wolności osobistych, wolności: słowa, prasy, sumienia i wyznania a także nauki i nauczania, Konstytucja wprowadzała prawa: własności, społeczne (w tym do ochrony pracy, macierzyństwa, prawa do ubezpieczeń na wypadek bezrobocia, starości, inwalidztwa i bezpłatną naukę w szkołach powszechnych). W praktyce – szczególnie po przewrocie majowym w 1926 r. – niektóre z tych swobód nie były w pełni realizowane, a pierwsze formalne zmiany (tzw. Nowela Sierpniowa 1926 r.) i praktyka polityczna przełomu lat 20. i 30. XX w. doprowadziły do opracowania i uchwalenia następczyni omawianej ustawy zasadniczej, czyli Konstytucji Kwietniowej z 1935 r.
Tekst i rysunek: Artur Jachna
